به گزارش اقتصادما، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارش جدیدی به تحلیل روند درآمدهای مالیاتی کشور در دو دهه گذشته پرداخته و نشان داده است علی رغم تغییر و تحولات در نظام مالیاتی سهم دولت از درآمد‌های مالیاتی تغییر چندانی نکرده است.

نکته‌ای که در این میان باید مد نظر قرار بگیرد آن است که برخی از سیاست‌های دولت عملا منجر به کاهش درآمد‌های مالیاتی دولت  شده است که در نهایت منجر به افزایش کسری بودجه دولت می‌شود ؛ دو عامل نقش حیاتی در کاهش درآمد‌های مالیاتی دولت داشته است که عبارت است از:

1. تاثیر تنظیم قیمت بر دریافت مالیات

 سیاست‌های قیمت‌گذاری دولت بر روی ارز، بنزین و کالاهای اساسی، به صورت مستقیم درآمدهای مالیاتی را کاهش داده  است.تثبیت نرخ ارز در سال‌های 1397 تا 1401 موجب شده ارزش واقعی واردات و در نتیجه مالیات بر واردات و مالیات بر ارزش افزوده واردات به شدت کاهش یابد. درآمد گمرکی از  400 هزار میلیارد تومان (بر اساس قیمت‌های ثابت 1403) به حدود 132 هزار میلیارد تومان در انتهای دوره رسیده است.

 تثبیت قیمت بنزین برای سال‌های متمادی باعث شده تا درآمد مالیات بر فروش فرآورده‌های نفتی (که عمدتاً از بنزین است) به یک چهارم مقدار قبلی سقوط کند؛ همچنین قیمت‌گذاری روی محصولات شرکت‌های دولتی نیز بسیاری از این شرکت‌ها را زیانده کرده و در نتیجه مالیات دریافتی از آنها را به حداقل رسانده است؛ البته در خصوص تثبیت قیمت‌ها باید این گزاره را  در نظر گرفت که اقشار ضعیف جامعه به واسطه شکل‌گیری نظام تحریم‌ها و افزایش قیمت ارز نیاز به حمایت دارند و  مسئله نظام یارانه‌ها، به حمایت از اقشار ضعیف  و آسیب دیده برمی‌گردد در نتیجه به نظر می‌رسد دولت  چاره‌ای جز تثبیت قیمت‌ها نداشته است.

2. سونامی معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌ها

این گزارش نشان می‌دهد مهم‌ترین ضربه به درآمدهای مالیاتی در اواسط دهه 1390 و با تصویب قوانین گسترده معافیت‌ مالیاتی وارد شد. بر اساس ماده 132 قانون مالیات‌های مستقیم و دیگر تبصره‌ها، معافیت‌های چندساله فراگیری به شرکت‌های تازه‌تاسیس در حوزه‌های تولیدی، معدنی و گردشگری اعطا شد؛ در نتیجه درآمد مالیات بر شرکت‌های غیردولتی که امروز مهم‌ترین پایه مالیاتی کشور است  در عرض تنها چهار سال به نصف کاهش یافت. برآورد مرکز پژوهش‌ها حاکی از آن است که دستکم 200 هزار میلیارد تومان درآمد مالیاتی در این دوره از دست رفته است.

تغییر ماهیت مالیات از دولت به مردم 

 نکته جالب توجه در نظام مالیاتی در جایی است که تا پیش از سال 1393، عمده درآمد مالیاتی از فعالیت‌های اقتصادی خود دولت (مانند مالیات شرکت‌های دولتی) تامین می‌شد که ماهیتاً انتقال پول از یک حساب دولتی به حساب دیگر بود. از آن سال به بعد، با گسترش مالیات بر ارزش افزوده و رشد مالیات شرکت‌های غیردولتی، مالیات‌ها به تدریج از جامعه و بخش خصوصی اخذ می‌شود که به معنای واقعی‌تر شدن کارکرد مالیات است که این البته همانطور که ذکر شد منجر به افزایش درآمد‌های مالیاتی نشد صرفا مودی مالیاتی از دولت به شرکت‌های خصوصی انتقال پیدا کرد.

اصلاحاتی که کافی نبود

اگر  دو مانع اصلی (  معافیت‌های گسترده و تثبیت قیمتی ) وجود نداشت، درآمدهای مالیاتی امروز به مراتب بالاتر بود. با این حال، اصلاحات انجام شده به ویژه پایه‌گذاری مالیات بر ارزش افزوده  از تشدید کسری بودجه و افزایش افسارگسیخته تورم جلوگیری کرده است. آینده درآمدزایی مالیاتی منوط به اصلاح این دو نقطه ضعف ساختاری است.

راهکار چیست؟

از مهم ترین نکاتی که باید مد نظر سیاستگذار قرار بگیرد؛ اعطای عدم معافیت بر مودیان است چرا که نشان داده شد که اعطای معافیت‌های مالیاتی چگونه منجر به جذابیت این معافیت‌ها می‌شود و مودیان برای کسب این معافیت‌ها تلاش می‌کنند علاوه بر این استفاده بیشتر از داده ها، اطلاعات، سامانه ها و فرایند های الکترونیکی درآمدهای مالیاتی را افزایش می‌دهد این رویکرد امور را هم برای مودیان و هم سازمان مالیاتی تسهیل می‌کند، همچنین اجرای قانون مالیات بر سوداگری و سفته بازی فرصتی را فراهم می‌کند تا نظام مالیاتی دیجیتال در کشور گسترش پیدا کند.